Michał Kowal
Urodził się w małym, sennym, galicyjskim miasteczku. Powtarzał dwie klasy szkoły podstawowej. Wybitny ekonomista, nauczyciel następcy tronu – Rudolfa Habsburga i założyciel austriackiej szkoły ekonomii. Dziś na łamach portalu witajbielsko.pl odsłaniamy nieznaną szerzej historię Carla Mengera, którego tropy prowadzą do Bielska-Białej.
Zacznijmy od ojca Carla, czyli Antona. Urodził się w 1795 roku we Lwowie. Tam też rozpoczął studia prawnicze, ale musiał je przerwać, gdyż zaciągnął się do armii Napoleona. Po jego klęsce powrócił do Galicji i kontynuował edukację. Po studiach został urzędnikiem – kolejno w Drohobyczu, Muszynie, Krynicy i Piwniczej. Zajmował się obsługą prawną majątków ziemskich i kościelnych.
Burmistrz odwołany ze stanowiska
W 1830 roku Anton Menger został burmistrzem w Starym Sączu. Według niektórych źródeł, podczas swojej kadencji dopuścił się nadużyć finansowych. Urzędowanie Antona trwało do 1833 roku, kiedy został odwołany ze stanowiska. Wedle historyków, pomagał również ludziom, którzy ucierpieli wskutek epidemii, udzielając im korzystnych pożyczek. Menger przestał pełnić funkcję w urzędach, a zajął się działalnością prawniczą.
W latach 30. XIX wieku Anton poznał Carolinę Gerżabek, córkę czeskich kupców zamieszkałych w miejscowości Maniowy niedaleko Czorsztyna. Oświadczył się jej i został przyjęty. W 1833 roku para pobrała się. Małżeństwo przeprowadziło się do Nowego Sącza i tam doczekało się dzieci, w tym Carla urodzonego w 1840 roku.
Wszystkie drogi prowadzą do Białej
Na początku lat 40. XIX wieku Anton Menger przyjechał do Białej, gdzie założył kancelarię handlową. Wkrótce dołączyła do niego cała rodzina. Rok 1846 był bardzo niespokojny. Nastąpił kryzys w rolnictwie, ceny płodów rolnych wzrosły czterokrotnie, doszło do krwawych rozruchów z udziałem chłopstwa galicyjskiego.
Anton, widząc powolny upadek swojej firmy, zainwestował w rodzący się w mieście biznes włókienniczy. Związał się również z polityką – na fali Wiosny Ludów został nominowany na przedstawiciela Galicji w Zgromadzeniu Narodowym we Frankfurcie. Ambitne plany seniora Mengera przerwała jego choroba i śmierć w 1848 roku.
Carolina Menger została sama z gromadą dzieci. Odziedziczyła po mężu skromny majątek, którym sprawnie zarządzała, za co Carl podziwiał ją do końca życia. Po śmierci ojca, Carl razem z rodzeństwem przyjeżdżał regularnie do majątku swoich dziadków w Maniowach, gdzie poznawał tajniki zarządzania majątkiem.
Dwa lata w drugiej klasie
Na początku lat 50. XIX wieku uczęszczał do szkoły podstawowej (Realschule) w Białej. Mimo dobrych ocen, powtarzał tam drugą klasę. Najprawdopodobniej dlatego, gdyż jako czternastoletni chłopiec był za młody, aby uczyć się w gimnazjum.
Szkoła realna w Białej została utworzona w 1849 roku jako niesamodzielna placówka edukacyjna przy męskiej szkole głównej miejskiej (za Zeszytami Naukowymi Uniwersytetu Jagiellońskiego). Według zachowanych dokumentów, w tamtym okresie uczęszczało do niej 85 uczniów, którzy uczyli się w dwóch klasach. Opiekowało się nimi zaledwie trzech nauczycieli, w tym jeden katecheta. Pierwszy rok nauki poświęcano na przedmioty ogólne, a drugi na techniczne.
W programie nauczania były takie przedmioty, jak religia, język niemiecki, język polski, geografia, historia, fizyka, kaligrafia, geometria, arytmetyka i technologia. Wprawdzie bialska szkoła była finansowana z kasy miejskiej, ale uczniowie płacili za naukę czesne, zwane groszem uczebnym. Opłata wpisowa wynosiła 1 złoty reński, a za roczną naukę trzeba było zapłacić 1 złotego reńskiego i 36 koron.
Liberał od młokosa
Po ukończeniu szkoły realnej w Białej Carl dostał się do katolickiego gimnazjum w Cieszynie. Zarabiał na utrzymanie, dając korepetycje dzieciom gospodarzy, u których mieszkał. Właśnie w Cieszynie Carl wraz z bratem Antonem, później znanym prawnikiem, zafascynowali się liberalizmem. Bracia nie spędzili jednak długo czasu w gimnazjum, gdyż z powodów religijnych musieli opuścić placówkę.
Następnie Carl rozpoczął naukę w Gimnazjum Świętej Anny w Krakowie, które ukończył z wyróżnieniem. Później przeprowadził się do Wiednia, gdzie studiował prawo, a później do Pragi, gdzie podjął studia na Uniwersytecie Karola. W tym okresie zaczął udzielać się jako dziennikarz, popierając liberalne reformy przeprowadzane w monarchii austro-węgierskiej. Jego poglądów nie podzielał jednak dziekan, który wkrótce wykreślił Carla z listy studentów.
Kolejnym celem młodego Mengera był Lwów. Tam pracował jako dziennikarz, redagując dział gospodarczy w gazecie „Lemberg Zeitung”. Następnie osiadł na krótko w Wiedniu, gdzie zajmował się analizą wydarzeń rynkowych.
Teoria użyteczności krańcowej
Carl Menger postanowił porzucić posadę w redakcji i skupić się na karierze naukowej. W tym celu wrócił do Krakowa, gdzie w 1867 roku ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego zainteresowanie ekonomią polityczną zaowocowało publikacją pt. Zasady ekonomii. Jest to dzieło uznawane za biblię ekonomistów skupionych wokół austriackiej szkoły ekonomii.
Carl Menger polemizował z poglądami klasycznej szkoły ekonomii, której pionierem był w poprzednim stuleciu Adam Smith. Według Smitha, na cenę danego dobra wpływają czynniki produkcji – ziemia, kapitał i praca. Tymczasem Carl Menger zauważył, że o wartości dobra decyduje satysfakcja, jaką człowiek odnosi ze skonsumowania ostatniej jednostki tego dobra.
Przykładowo, jeśli dana osoba ma ochotę na pączki, zjedzenie pierwszego pączka przynosi jej dużą satysfakcję. Następny również smakuje nieźle, ale już nie tak bardzo, jak pierwszy. Kolejne pączki dostarczają coraz mniej przyjemności aż w końcu ostatni zjadamy niemal „na siłę”, co z ekonomicznego punktu widzenia oznacza ujemną stopę użyteczności krańcowej.
Szacunek w cesarstwie
Po opublikowaniu „Zasad ekonomii” Carl Menger został profesorem na Uniwersytecie Wiedeńskim. Jego wykłady z ekonomii politycznej przyciągały coraz większą liczbę studentów, co potwierdzało rosnącą popularność jego poglądów. Wkrótce został zatrudniony jako nauczyciel ekonomii następcy tronu Austro-Węgier, Rudolfa Habsburga.
Ich relacja miała charakter bardziej przyjacielski niż formalny. Carl towarzyszył Rudolfowi podczas wypraw incognito po Europie, dzieląc z nim liberalne poglądy. Obaj uważali, że arystokracja utraciła swoje wiodące znaczenie i że w nowej erze to właśnie świadome, liberalne społeczeństwo powinno przejąć stery władzy. Niestety, ich przyjaźń zakończyła się tragicznie samobójstwem arcyksięcia w Mayerling w 1889 roku.
Kolejne lata życia wielkiego ekonomisty upłynęły na intelektualnych sporach z przedstawicielami niemieckiej szkoły historycznej. Efektem tych polemik było opublikowanie „Dociekań”, w których Menger udoskonalił swoje teorie, stanowczo broniąc racji austriackiej szkoły ekonomii.
Zaczynał na prowincji, kończył na salonach
W latach 90. XIX wieku Austria stanęła w obliczu kryzysu gospodarczego. Powołano wówczas komisję do spraw reformy systemu monetarnego, której przewodniczył Carl Menger. Przekonywał wtedy, że rząd powinien ograniczyć interwencje w gospodarkę, kładąc nacisk na stabilność monetarną i wolność rynkową.
Zaostrzenie się sporu z niemiecką szkołą historyczną oraz osobista tragedia – śmierć Rudolfa – sprawiły, że Menger wycofał się z życia publicznego i akademickiego. W tym czasie związał się z dużo młodszą dziennikarką Herminą Andermann, z którą miał syna Karla, urodzonego w 1902 roku. Menger zdecydował poświęcić się rodzinie oraz pracy naukowej. Do końca życia organizował w swoim domu prywatne seminaria, przekazując wiedzę i rozwijając swoje teorie.
Carl Menger zmarł w 1921 roku. W swoim życiu był świadkiem świetności monarchii austro-węgierskiej oraz jej upadku. Jego droga od galicyjskiej prowincji i szkolnych ławek w Białej po wiedeńskie salony przypomina, że nawet zaczynając najskromniej, można stworzyć ponadczasowe dzieło. Menger zrewolucjonizował myśl ekonomiczną, uwzględniając w niej czynnik ludzki i nadając jej subiektywny, indywidualny charakter. Jego idee do dziś kształtują współczesne rozumienie gospodarki.
Michał Kowal
Autor jest studentem ekonomii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
O Carlu Mengerze powstał film, który dostępny jest tutaj.
Zdjęcia: kadry z filmu „Carl Menger. Notatki na marginesie [Carl Menger. Notes on the margin]”. Film dostępny jest na oficjalnym kanale Fundacji Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa na YouTube
Przy pisaniu tego artykułu korzystałem z następujących prac:
Instytut Ludwiga von Misesa – Carl Menger. Notatki na marginesie
Łukasz Połomski – Anton Menger – ojciec Carla Mengera
Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1854
Roman Pelczer – Niższe szkoły realne w Galicji w latach 1842-1873
Reinhard Schumacher – Karl Menger’s Unfinished Biography of His Father: New Insights into Carl Menger’s Life through 1889
14
0
Gratulacje. Ciekawy artykuł. Więcej takich chcemy Panie Michale!!